ద్విజేంద్రలాల్ కుమారుడు ,సంగీత వేత్త ,కవి ,నవలారచయిత ,బహుభాషా వేత్త ,’’సంగీతామృత నిధి’’బిరుదుపొంది, రోమైన్ రోలాండ్ అభిమానం పొంది, అరవింద శిష్యుడైన యోగి –దిలీప్ కుమార్ రాయ్ (రే )

దిలీప్ కుమార్ రాయ్ (22 జనవరి 1897 – 6 జనవరి 1980), దిలీప్‌కుమార్ రాయ్ అని కూడా పిలుస్తారు, భారతీయ సంగీతకారుడు, గాయకుడు, సంగీత శాస్త్రవేత్త, నవలా రచయిత, కవి, వ్యాసకర్త మరియు యోగి. అతను ద్విజేంద్రలాల్ రే (లేదా రాయ్) కుమారుడు. 1965లో, సంగీత నాటక అకాడమీ, సంగీతం, నృత్యం మరియు నాటకాల కోసం భారతదేశం యొక్క నేషనల్ అకాడమీ, అతని జీవితకాల సాఫల్యానికి సంబంధించిన అత్యున్నత గౌరవం, సంగీత నాటక అకాడమీ ఫెలోషిప్‌ను అందించింది.

నేపథ్యం మరియు విద్య
బెంగాలీ కవి, నాటక రచయిత మరియు స్వరకర్త ద్విజేంద్రలాల్ రే (1863–1913) కుమారుడు, రాయ్ మరియు అతని చెల్లెలు మాయ 1903లో వారి తల్లి సురబలా దేవిని కోల్పోయారు. అతని తండ్రి తరఫు అమ్మమ్మ వైపున, కుటుంబం వైష్ణవ సన్యాసి అద్వైత ఆచార్య నుండి వచ్చింది. మధ్యయుగపు బెంగాలీ సన్యాసి శ్రీ చైతన్య అపొస్తలులు. అతని తల్లి సురబాలా దేవి ప్రముఖ హోమియోపతి వైద్యుడు ప్రతాప్ చంద్ర మజుందార్ కుమార్తె.

రాయ్‌కి చిన్నతనం నుండే సంస్కృతం, ఆంగ్లం, రసాయన శాస్త్రం మరియు గణితం పట్ల మక్కువ ఎక్కువ. సంగీతం పట్ల అతనికి ఉన్న అభిరుచి అతన్ని మెట్రిక్యులేషన్ పరీక్షలో అత్యధిక మార్కులు సాధించకుండా ఆపింది: అతను ఇరవై ఒకటవ స్థానంలో నిలిచాడు మరియు స్కాలర్‌షిప్‌తో కోల్‌కతాలోని ప్రెసిడెన్సీ కాలేజీలో చేరాడు. ఇక్కడ అతను సుభాష్ చంద్రబోస్ దగ్గరికి వచ్చాడు. గణితంలో మొదటి తరగతి గౌరవంతో, అతను ట్రిపోస్ కోసం 1919లో కేంబ్రిడ్జ్‌కి వెళ్లాడు. యూరప్‌కు ఈ మూడేళ్ల పర్యటనకు కొంతకాలం ముందు, తన యుక్తవయస్సులో అతను సంగీత విద్వాంసుడు భట్‌ఖండే యొక్క వ్యక్తిగత స్పెల్‌లోకి వచ్చాడు. రాయ్ తన కుటుంబ నేపథ్యాన్ని సద్వినియోగం చేసుకున్నాడు మరియు ప్రసిద్ధ మరియు శాస్త్రీయ కూర్పులను నేర్చుకున్నాడు. ఇది సంగీతాన్ని వృత్తిగా స్వీకరించాలనే అతని సంకల్పాన్ని నకిలీ చేసింది. అందువల్ల, 1920లో, అతను తన ట్రిపోస్‌లో మొదటి భాగంతో పాటు, పాశ్చాత్య సంగీతంలో పరీక్షలో కూడా ఉత్తీర్ణత సాధించాడు. పియానోలో అతని పాఠాలతో పాటు, అతను సంగీతంలో తన అధ్యయనాలను కొనసాగించడానికి జర్మనీ మరియు ఇటలీకి వెళ్ళే ముందు ఫ్రెంచ్, జర్మన్ మరియు ఇటాలియన్ భాషలలో నిష్ణాతులుగా ఎదిగాడు. ఇంటర్నేషనల్ పీస్ అండ్ ఫ్రీడమ్ సొసైటీ ద్వారా రాయ్‌ను ఆహ్వానిస్తూ, రోమైన్ రోలాండ్ అతని కోసం లుగానోలో భారతీయ శాస్త్రీయ సంగీతంపై సెమినార్‌ని ఏర్పాటు చేశారు మరియు అతని ఉపన్యాసాలను ఫ్రెంచ్‌లో అనువదించి ప్రచురించారు. ఈ సమయంలో, రాయ్ బెర్ట్రాండ్ రస్సెల్, హెర్మాన్ హెస్సే మరియు జార్జెస్ డుహామెల్ వంటి వ్యక్తులను కలిశారు. వియన్నా నుండి, అధ్యక్షుడు మసరిక్ ఆహ్వానించారు, రాయ్ బుడాపెస్ట్, రోమ్, ఫ్లోరెన్స్ మరియు నేపుల్స్‌కు వెళ్లే మార్గంలో, యూరోపియన్ సంగీత సంప్రదాయం యొక్క హృదయాన్ని కనుగొనడానికి ప్రాగ్‌ని సందర్శించారు. అయోనియన్, లిడియన్, మిక్సోలిడియన్, డోరియన్, అయోలియన్ మరియు ఫ్రిజియన్ వంటి పురాతన రీతులు అతనికి వరుసగా, బిలావల్, ఇమాన్, ఖమాజ్, కాఫీ, అసావరీ మరియు భైరవి వంటి భారతీయ లేదా మెలకార్తా (“మాతృ ప్రమాణాలు”) గురించి గుర్తుచేశాయి.

రోమైన్ రోలాండ్ మరియు దిలీప్‌కుమార్ రాయ్
అతని డైరీలో, ఇండే, రోమైన్ రోలాండ్ రాయ్ గురించి తరచుగా మాట్లాడుతుంటాడు. అతను 23 ఆగష్టు 1920న రాయ్ యొక్క మొదటి సందర్శనను రికార్డ్ చేసాడు: “…అతనిది మామూలు తెలివితేటలు కాదు… ఒక యువకుడు, పొడుగ్గా మరియు చక్కగా నిర్మించబడ్డాడు, (…) అతని ఛాయలో నారింజ-గోధుమ రంగు క్రియోల్ లక్షణాలు, తప్ప పెదవుల కోసం…” తన పాటల గురించి మాట్లాడుతూ, రోలాండ్ ఇలా పేర్కొన్నాడు, “ముఖ్యంగా తాన్సేన్ రచించిన మతపరమైన పాట… నాకు గ్రెగోరియన్ మెలోడీలతో కొంత అనుబంధం ఉంది మరియు ఇంకా, మూలంలో ఉన్న గ్రీకు శ్లోకాలతో (. ..)” మరియు రోలాండ్ ఇలా సాగిపోతాడు: “ప్రసిద్ధ శ్రావ్యమైన పాటలను వినడం ద్వారా ఒకరు హిందూ జాతి యొక్క స్వచ్ఛమైన మరియు సహజమైన మేధావిని బాగా గ్రహించగలుగుతారు. దిలీప్‌కుమార్ రాయ్ వాటిలో కొన్నింటిని చాలా మనోహరంగా, సున్నితంగా, ఉల్లాసంగా, కవితాత్మకంగా, ప్రదర్శించారు. రిథమ్‌లో ప్రావీణ్యం – అవి మన స్వంత (…) ప్రసిద్ధ పాటలు కూడా కాగలవని ఒకరు తెలుసుకుంటారు – జనాదరణ పొందిన కళ అధునాతన కళ కంటే చాలా తక్కువ సరిహద్దులను ఎలా అంగీకరిస్తుందో.” మరియు దిలీప్ స్వరం గురించి: “అతను నాసికా స్వరాలతో పాడాడు మరియు అతని స్వరం చాలా ఉన్నత స్థాయికి చేరుకుంటుంది, స్వర మెరుగుదలలు మరియు ఆభరణాల ఎడతెగని వికసించడంలో ఏకవచనం…” 24 అక్టోబర్ 1927న, రొమైన్ రోలాండ్ రాయ్ నుండి మరొక సందర్శనను వివరించాడు: “అతను కులీన భారతదేశంలో అత్యుత్తమమైన రకానికి చెందినది.” రాయ్ పాడిన కాళీ దేవతకి సంబంధించిన పాత శ్లోకాన్ని వింటున్నప్పుడు, రోలాండ్ ఇలా పేర్కొన్నాడు: “ఇది కేవలం ఆకర్షణీయంగా ఉంటుంది, ఇది కేవలం మనోహరమైనది, ఉద్రేకం యొక్క పొంగిపొర్లుతూ, ప్రార్థించే, విలపించే, జ్వరం పిచ్‌కి చేరుకుంటుంది, తగ్గిపోతుంది, సోప్రానో నుండి బాస్ నోట్స్ (…) మరియు ప్రారంభమవుతుంది. మళ్ళీ, రెట్టింపు మరియు ఖచ్చితమైన పారవశ్యంతో…”

సంగీతంలో ప్రయోగాలు
ఐరోపాలో ఉన్నప్పుడు, రాయ్ తన సమకాలీనులు అభ్యసించిన భారతీయ శాస్త్రీయ సంగీతం యొక్క “గొప్పతనం మరియు లోపాన్ని” గ్రహించాడు. సాధారణ పదానికి బదులుగా – శ్రావ్యమైన మరియు రిథమిక్ కంపోజిషన్‌లను విశదీకరించడానికి, ఆధునిక భారతీయ భాషలు, సంస్కృతం యొక్క కుమార్తెలు, శాస్త్రీయ నమూనాలకు (తన స్వంత తండ్రి లేదా ఠాగూర్ వంటి స్వరకర్తలు ప్రదర్శించినట్లుగా, ఇతరులలో ప్రదర్శించినట్లుగా) ఆధునిక భారతీయ భాషలకు తగిన సాహిత్యాన్ని అందించగలరని రాయ్ నమ్మాడు. ) తిరిగి భారతదేశంలో, అతను భాత్‌ఖండేలో చేరాడు మరియు తరువాతి పద్ధతిని అనుసరించి, అతను విస్తృతంగా ప్రయాణించి, ప్రాంతీయ మాస్టర్స్ నుండి రాగ-వైవిధ్యాలపై సీరియల్ నోట్‌లను సేకరించి, నిర్దిష్ట కూర్పుల సంకేతాలతో ప్రచురించాడు. అతను అబ్దుల్ కరీం, ఫయాజ్ ఖాన్, చందన్ చౌబే, గౌరీశంకర్ మిశ్రా, సురేంద్రనాథ్ మజుందార్ మరియు హఫీజ్ అలీ ఖాన్ వంటి సంగీతకారుల నుండి పాఠాలు నేర్చుకున్నాడు. తన రచనలలో, భ్రమయమాన్ (‘గ్లోబ్-ట్రాటింగ్’), సంగీతికి (‘సంగీతం గురించి’), గీతశ్రీ (‘పాట ఒక కళ’) మొదలైన వాటిలో, అతను తన అనుభవాలను, అనారోగ్యంతో సవివరంగా రికార్డ్ చేశాడు.

–       తండ్రీ కొడుకులైన ద్విజేంద్రలాల్ ,దిలీప్ కుమార్ రాయ్ లను తన ‘’నా స్మృతిపధం లో ‘’స్మరించిన శ్రీ ఆచంట జానకి రాం గారికి కళాంజలి సమర్పిస్తూ

–       మీ –గబ్బిట దుర్గా ప్రసాద్ -13-8-23-ఉయ్యూరు