పై చర్చంతా బుద్ధుడు నాస్తికుడు అని భావించి చెప్పినది. కానీ నిజంగా బుద్ధుడు దేవుడు ఉన్నాడని కానీ, లేడని కానీ చెప్పలేదు. బుద్ధుడు సమాజంలో అందరికీ ప్రాధాన్యం ఇచ్చిన కారణంగా ఆ మతం ప్రజలకు చేరువైంది. దాదాపు పది శతాబ్దాలపాటు హిందూ మతంతో సమానంగా వ్యాపించింది. అలాంటిది ఎందుకు బలహీనపడిందన్న విషయంపై అంబేద్కర్‌ మొదలైన ప్రముఖులు చారిత్రక కారణాలను చెప్పారు. అంబేద్కర్‌ బౌద్ధమతం స్వీకరించడం మన సాంఘిక చరిత్రలో గొప్ప సంఘటన. అన్ని మతాల స్వరూపాన్ని గమనించిన తర్వాత ఆయన ఈ నిర్ణయం తీసుకున్నారు. బ్రిటిష్‌ వారి విధానాల వల్ల వర్గాలుగా చీలిపోతున్న ప్రజలను భారతీయ సంస్కృతిలోనే ఉండేటట్టు చేసి దేశంలో అంతర్గత కలహాలు నివారించి శాంతికి తోడ్పడ్డాడని చెప్పవచ్చు. ‘బౌద్ధం దేశ అఖండతను కాపాడే తత్వం’ అని, దేశ సమగ్రత కోరేవాళ్లు.. బుద్ధుని, అంబేద్కర్‌ మార్గాన్ని పాటించాలని ఇటీవల కత్తి పద్మారావుగారు చెప్పడ ం చాలా ప్రశంసనీయం.

ప్రస్తుతం బుద్ధుడి గురించి చెప్పేవారు బౌద్ధ సిద్ధాంతంలోని గొప్పదనాన్ని, ఉపనిషత్తులకూ ఆ సిద్ధాంతానికీ ఉన్న అనేక పోలికలు మొదలైన వాటిని విశ్లేషించడం లేదు. సామాజిక సిద్ధాంతం విశ్లేషణ మాత్రమే జరుగుతోంది. ముఖ్యంగా బుద్ధుడిని వైదిక ధర్మ వ్యతిరేకిగా చిత్రీకరించడం, అతడు బ్రాహ్మణులను నిందించాడని చెప్పడం వింటుంటాం. కానీ చాలా మంది పాశ్చాత్యులు కూడా ఈ వాదంతో ఏకీభవించారు. ఉదాహరణకు J.E. Jennings అనే రచయిత ఇలా అంటాడు ‘”It should never be forgotten that Buddhism is a reformed Brahmanism, as is evidenced by the invariably honorific use which Gautama makes of the title Brahmin’ (The Vedantic Buddhism of Buddha). అలాగే Rhys Davids దంపతులు బౌద్ధంపై రాసిన పుస్తకాల్లో ఇదే భావాలను చెప్పారు. ’బౌద్ధమతం సాంప్రదాయక విశ్వాసాల నుండే పుట్టింది. వాటితో పరిపుష్టమైంది’ (Rhys Davids – Buddhism p.85). బుద్ధుడు స్వయంగా చెప్పిన బోధనలు అని భావించే దమ్మపదంలో బ్రాహ్మణవర్గ అని ఒక అధ్యాయం ఉంది. బుద్ధుడు ఎంత గౌరవభావంతో ఈ పదాన్ని ప్రయోగించాడో చూడగలం. ఎవడు నిజమైన బ్రాహ్మణుడు అనే విషయంపై వేదవ్యాసుడు భారతంలో గాని, భాగవతంలో గాని వాడిన ఘాటైన మాటలతో పోలిస్తే.. బుద్ధుడు చె ప్పిన మాటలు ఎంతో గౌరవప్రదంగా ఉన్నాయి.

బుద్ధుడు తన జీవితకాలంలో ఏం చెప్పాడ న్నది యధాతథంగా తెలియదు. అతని నిర్యాణం జరిగిన వందేళ్ల తర్వాత అతని శిష్యపరంపరలోని వారు బుద్ధుని బోధనలు సంగ్రహించి మూడు విభాగాలుగా చేసినట్లుగా చరిత్ర చెబుతోంది. వీటిని త్రిపిటకములు అన్నారు. పిటకము అంటే బుట్ట. ఆ కాలంలో తాటాకుల పుస్తకాలను బుట్టలో భద్రపరిచే వారు. ఈ మూడు పిటకాల పేర్లు వినయ పిటకము, సుత్త పిటకము, అభిదమ్మ పిటకము. వీటిలో అభిదమ్మ పిటకంలో తత్త్వానికి సంబంధించిన చర్చ ఉంటుంది. తర్వాతి కాలంలో నాగార్జునుడు మొదలైన వారు దీన్ని విస్తరించారు. వీటిలో చాలా విషయాలు ఉపనిషత్తులకూ. అద్వైత వేదాంతానికీ ఎంత దగ్గరగా ఉన్నాయంటే ఒకరిని చూసి ఒకరు కాపీ కొట్టారా అన్నట్లుంటుంది. వ్యావహారిక సత్యం, పారమార్థిక సత్యం ఇద్దరూ ఒప్పుకుంటారు. ఇద్దరూ ప్రపంచం మిథ్య అంటారు. ప్రతీత్య సముత్పాదం (doctrine of dependent origination) ఉపనిషత్తుల్లో మధుబ్రాహ్మణంను పోలి ఉంటుంది. చైతన్యం గురించి బౌద్ధవిద్వాంసులు, శంకరాచార్యులు ఒకే రీతిలో చెబుతారు. అందుకే బుద్ధుని తర్వాత వాడైన శంకరాచార్యుడిని ప్రచ్ఛన్న బౌద్ధుడు అన్నారు. వేదాంతం ముసుగు కప్పుకున్న బౌద్ధుడు అని హిందూమతంలోని వారే కొందరు విమర్శించారు.