స’మ్మోహన’ మకరందం

ఛళ్లున తగిలి నొప్పి కలిగించే సంఘటనను కూడా నవ్వుపుట్టించేలా చెప్పాలంటే భాషపై పట్టే కాదు, హాస్యప్రియత్వం కూడా మెండుగా ఉండాలి. పైగా అలాంటి వ్యక్తికి అపారమైన పాలనా అనుభవం కూడా ఉంటే పాఠకుడికి హాయిగా చదువుకోగల పుస్తకం లభిస్తుంది. అలాంటి పుస్తకమే- మోహన మకరందం. ముగ్గురు ముఖ్యమంత్రుల దగ్గర కీలకమైన బాధ్యతలు పోషించిన మాజీ ఐఏఎస్ అధికారి మోహన కందా జీవితానుభవాల చరిత్ర ఇది.. “నేనే కాదు.. ఉన్నత స్థానంలో ఉండే ప్రభుత్వాధికారులందరూ ఎఱ్ఱనలే. నన్నయ గ్రాంధికంలా ఉంటారు ఒక ముఖ్యమంత్రి. తిక్కన వ్యవహారికంలా ఉంటారు ఆయన వారసుడు. ఇద్దరి మధ్యా జరిగే ట్రాన్సిషన్ స్మూత్‌గా ఉండేలా, అధికార బదిలీ కుదుపుల్లేని ప్రయాణంలా ఉండేలా చూసేవాళ్లం మేమే”.. అనే మోహన్ కందా జీవితంలోని ఆసక్తికర భాగాలు..

గమనించారా… నా పేరూ, గాంధీగారి పేరూ ఒకటే! – మోహన్! దానికో స్టోరీ ఉంది. ఏడో నెలలో పుట్టిన నేను ఉంటానో, ఊడతానో అని పేరు కూడా పెట్టలేదు మా వాళ్లు. స్వాతంత్య్ర యోధురాలు, మహిళా ఉద్యమసారథి దుర్గాబాయి దేశ్‌ముఖ్‌గారున్నారు కదా, ఆవిడ అందరికీ దుర్గాబాయమ్మగారు కానీ నాకు దుర్గమ్మపిన్నే. తనూ మా అమ్మా కాకినాడలో క్లాస్‌మేట్స్. ప్రాణస్నేహితులు. ఉద్యమాల్లో కలిసి పనిచేశారు. మేం మద్రాసు వచ్చాక మళ్లీ స్నేహం బలపడింది.
మద్రాసు వచ్చాక ఆవిడ ఆంధ్రమహిళా సభ పెట్టింది. సభకు అడయార్‌లో ఓ భవంతి కట్టి దాని శిలాఫలకాల ఆవిష్కరణకు గాంధీగారిని రప్పించింది. గాంధీగారు వచ్చినపుడు నన్ను తీసుకెళ్లి ఆయన చేతిలో పెట్టారు. ఆయన నన్ను ఆశీర్వదించారు. అంతే.. నాకు ఆయన పేరు – మోహనదాస్ అని పెట్టారు. రాను రాను ‘దాసు’ కాలగర్భంలో కలిసిపోయింది. కాలక్రమేణా అది మోహన్‌బాబుగా.. మోహన్‌గా మిగిలింది.
* * *
కాకినాడలో మా మాతామహుడు చావలి రామసోమయాజులుగారు పేరుమోసిన కాంగ్రెసువాది. ఆయన పేరుమీద వీధి కూడా ఉందక్కడ. మద్రాసు లెజిస్లేటివ్ కౌన్సిల్‌లో మెంబర్ ఆయన. కాకినాడ మున్సిపాలిటికి పదహారేళ్లు నిర్విఘ్నంగా చైర్మన్‌గా చేసారు. ఆయనకు గుఱ పు బండి ఉండేదట. అది సాయంకాలం ఇంటికెళ్లే టైం అయిపోతే ఎవరు చెప్పక్కరలేకుండానే వెనక్కితిరిగి దానంతట అదే వచ్చేసేదట. తర్వాత గవర్నమెంటు సర్వీసులో చేరాక అటువంటి జీవాలను చాలా చూశాను. ఆఫీసుకి వచ్చే టైం మాట ఎలా ఉన్నా, వెళ్లే టైము కాగానే ఠంచన్‌గా వెళ్లిపోయేవారు. మొహం కడిగేసుకోవడం, బ్యాగ్ సర్దేసుకోవడం అన్నీ సాయంత్రం 5 గంటల లోపునే! అప్పుడు తెలిసింది – ఆ గుఱ ం గత జన్మలో ప్రభుత్వోద్యోగి అయి ఉంటుందని!
* * *
ట్రిక్కులు పనిచేయవు…
నా పేరు చెప్పగానే ఓ తరం వారు “పెళ్లి చేసి చూడు” సినిమాలో చిన్న పిల్లవాడి వేషం వేశారు కదా అంటారు. “అమ్మా నొప్పులే..” అనే ఓ నృత్య నాటికలో నేను స్కూలు పిల్లవాడి వేషం వేశాను. అదెలా జరిగిందంటే – మేం మైలాపూర్‌లో చెంగళనీర్ పిళ్లయార్ వీథిలో ఉండేవాళ్లం. దానికి దగ్గర్లో ఉన్న లజ్ కార్నర్‌లో హిమాలయా కూల్‌డ్రింక్స్ అని ఒక దుకాణం ఉండేది. అక్కడ కూర్చుని ఏవేవో కబుర్లు చెబుతూ ఉండేవాడ్ని. ఓ రోజు నేను అక్కడ కూర్చుని వాగుతూ ఉంటే నా ధోరణి చూసి “వీడికి స్టేజి ఫియర్ లేనట్టుంది. మనకు పనికి వచ్చేట్టున్నాడు” అనుకున్నారేమో, ఇద్దరు నా దగ్గరికి వచ్చి “బాబూ సినిమాల్లో యాక్ట్‌చేస్తావా?” అని అడిగారు(ట).
“తప్పకుండానండి పదండి” అన్నాను(ట).
“ముందర మీ అమ్మని, నాన్నని అడుగుదాం. ఇంటికెళ్దాం పద” అన్నారు(ట) వాళ్లు.
“అది మాత్రం వొద్దు. నేను యాక్ట్ చేయాలని మీకుంటే ముందర నన్ను తీసుకెళ్లండి తర్వాత వాళ్లకి చెబుదాం” అని వాళ్లని తొందర పెట్టేశాను(ట). వాళ్లు ఘటికుడివిరా బాబూ అనుకుని ఉంటారు.
తీసుకెళ్లి చిన్న ఆడిషన్ ఏదో చేశారు. అది బాగుంది లాగుంది. వేషం ఆఫర్ చేద్దామని మా ఇంటికి వచ్చారు. నేను సినిమాల్లోకి వెళ్లడం మా అమ్మకి సరదాయే. కానీ మా నాన్నకి చెప్పాలంటే భయం. అందుకే వాళ్లతో “ముందర మీరు కానివ్వండి. తర్వాత నేను ఆయనకు నింపాదిగా చెబుతా” అంది(ట).
* * *
ఎన్‌టిఆర్ – కోడితో పోటీ పడాలి..
ఎన్.టి. రామారావు గారి దగ్గర పనిచేయడం చాలా కష్టం. అలా అని పాపం ఆయన బ్రహ్మరాక్షసుడేమీ కాదు… చిక్కల్లా బ్రాహ్మీముహూర్తంలో.. అంటే తెల్లవారుఝామున ప్రారంభమయ్యే ఆయన దినచర్యతోనే… మనం కోడితో పోటీ పడి లేచి రెడీగా ఉండాలి. అప్పటికప్పుడే ఫోను చేసి నిద్ర లేపి మాట్లాడేస్తారు. “అబ్బే, ఇప్పుడు మీరు చెప్పినా బుర్రకెక్కదు. పదిగంటలకు ఆఫీసుకి వచ్చాక చెప్దురుగాని..” అంటే కుదరదు. ఆయన ముఖ్యమంత్రి. నేను ఆయన దగ్గర స్పెషల్ సెక్రటరీని. ఓ రోజు అటువంటి ‘అసురవేళ’లో నిద్రలేపి “మోహన్, ఆ సొసైటీది వాళ్ల కిచ్చేసేయ్..” అని ఒక్క ముక్క చెప్పేసి ఫోను పెట్టేశారు. నిద్రలో జోగుతూ విన్నాను. నిద్రమత్తు దిగాక ఆలోచిస్తే ఏమీ బోధపడలేదు – సవాలక్ష సొసైటీలలో ఏ సొసైటీ గురించి చెప్పారు? ఏది ఇవ్వాలి? వచ్చిన వాళ్లెవరు? వాళ్లేమడిగారు? ఈయన దేనికి సమ్మతించారు?
ఆయనకే ఫోన్ చేసి అడగాలా? అడగగలనా? ఏమీ తెలియనట్టు ఊరుకోనా?… గలనా? ఆ సొసైటీ ఏదో కనిపెట్టలేక, అప్పుడు సిఎం ఆఫీసులో మిత్రుడు హేమచంద్ర ప్రసాద్‌కి (రామారావుగారికి ప్రయివేట్ సెక్రటరీ) ఫోన్ చేసి “బాబూ, సరిగ్గా కాస్సేపు క్రితం ఆయనను కలిసిందెవరో గుర్తు పెట్టుకో. నేను ఆఫీసుకి వచ్చిన తర్వాత చెప్పు” అని చెప్పాను. ఆఫీసుకి వెళ్లాక ఆ వెళ్లినతన్ని పట్టుకుని, పిలిపించి “నువ్వేం అడిగావ్? ఆయన ఏం చేస్తానన్నారు?” అని కనుక్కుని… ‘ఓహో, ఇతను ఇలా అడిగాడు కాబట్టి ఆయన ఇలా చేస్తానని అని ఉంటారు” అనుకుని… రెండు ప్లస్ రెండు నాలుగన్నట్టు లెక్క వేసి సంగతి తెలుసుకుని దాని ప్రకారం అమలు చేశాను.
రిజర్వ్ బ్యాంక్ గవర్నగా పనిచేసి రిటైరైన వై. వేణుగోపాలరెడ్డి గారంటే నాకు చాలా గౌరవాభిమానాలు. ముక్కుసూటిగా మాట్లాడడంలో ఆయన దిట్ట. చెన్నారెడ్డిగారు ముఖ్యమంత్రిగా ఉండగా ఆయన హైదరాబాదు జిల్లా కలెక్టర్. ఓ రోజు రాత్రి (అదే అర్ధరాత్రి) చెన్నారెడ్డిగారు ఆయనకు ఫోన్ చేసి “ఐ వాంట్ యూ టు కమ్ ఇమ్మీడియేట్లీ. ఓ విషయం డిస్కస్ చేయాలి” అన్నారు. వై వి రెడ్డిగారు తొణక్కుండా చెప్పారు – “నేను మా ఫ్రెండ్స్‌తో కూచుని ఓ చిన్న డ్రింక్ తీసుకుంటున్నాను సర్. ఇప్పుడొస్తే బాగుండదేమో! రేపు పొద్దున్న వస్తాను. కాదూ కూడదు అర్జంటు విషయం అంటారా, ఇప్పుడే ఫోన్‌లో చెప్పేయండి. ఏం చేయగలమో చూద్దాం” అన్నారు. చెన్నారెడ్డి గారికి అలాంటి జవాబు ఎప్పుడూ వచ్చి ఉండదు. చాలామంది అటువంటి పరిస్థితుల్లో ఉండవచ్చు కానీ ఆ విధంగా చెప్పడం మాత్రం వేణుగోపాలరెడ్డిగారికే చెల్లింది.
* * *
మేం ఏ ఎండకా గొడుగు పడతామా?
‘మా బ్యూరాక్రాట్స్‌కు ఎఱా ప్రగడే ఆదర్శం’ అని నేనంటే మీరు ఆశ్చర్యపడతారని నాకు తెలుసు. ఎందుకంటే ‘కవిత్రయం అనగా ఎవరు?’ అన్న బిట్ క్వశ్చన్‌కు ఆన్సర్‌గా రాసేటప్పుడు తప్ప ఎఱా ప్రగడ మనకు ఎక్కడా తగలడు.
నేనే కాదు ఉన్నత స్థానంలో ఉండే ప్రభుత్వాధికారులందరూ ఎఱ నలే. నన్నయ్య గ్రాంధికంలా ఉంటారు ఒక ముఖ్యమంత్రి. తిక్కన వ్యావహారికంలా ఉంటారు ఆయన వారసుడు. ఇద్దరి మధ్యా జరిగే ట్రాన్సిషన్ స్మూత్‌గా ఉండేలా, అధికార బదిలీ కుదుపుల్లేని ప్రయాణంలా ఉండేలా చూసేవాళ్లం మేమే. వరుసగా వచ్చే ఇద్దరు ముఖ్యమంత్రుల మధ్య పార్టీలు వేరే ఉండవచ్చు, సిద్ధాంతాలు తేడాగా ఉండవచ్చు, వయోభేదం ఉండవచ్చు, వేగంలో వ్యత్యాసం ఉండవచ్చు, విద్యాధిక్యతలో, అవగాహనలో, ప్రవర్తనలో, నైతికతలో – ఎన్నో రకాల భేదాలు ఉండవచ్చు.
ఎన్ని ఉన్నా పరిపాలించబడే ప్రజలకు మాత్రం తేడా తెలియకూడదు. ఒకే ప్రభుత్వం అనూచానంగా నడుస్తున్నట్టు అనిపించాలి. ముఖ్యమంత్రి ఎవరైతేనేం, ఏ పార్టీ అధికారంలో ఉంటేనేం, మనం నిత్యం చూసే ఆర్‌డీఓగారు మారలేదు, ఆయన పనితీరూ మారలేదు అనిపించాలి. నిజానికి మార్పు ఉంటుంది. కానీ అది మార్పులా అనిపించకుండా చూడడమే బ్యూరాక్రసీ లక్షణం. ఈ క్రమంలో బ్యూరాక్రసీ చాలా అవస్థే పడుతుంది. ఎఱా ప్రగడను పట్టుకుని నువ్వు నన్నయకు విధేయుడవని తిక్కనా, తిక్కనకు విధేయుడవని నన్నయా శంకించలేదు కానీ బ్యూరాక్రసీకి మాత్రం పాత వ్యవస్థకు విధేయులనే నింద మోయక తప్పదు.

మోహన మకరందం
అనుభవాలూ – జ్ఞాపకాలూ
రచయిత: మోహన్ కందా
పేజీలు: 252, వెల: 200 రూపాయలు
ప్రతులకు: నవోదయా బుక్ హౌస్, హైదరాబాదు, ఫోన్: 92474 71361